Muhammed Burhan: Yılın en uzun gecesi olan Yelda gecesi, İran'da yaklaşık 2000 yıldan fazla zamandır 20 Aralık'ı 21 Aralık'a bağlayan gece olarak kutlanan ve günlerin kısalmasının son bulduğunu gösteren kutlamaların adıdır. İran'ın yanı sıra Afganistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan gibi Orta Asya ülkeleri ve Azerbaycan ve Ermenistan gibi bazı Kafkas devletleri de aynı geleneği paylaşıyor.
Kökü Süryanice olan Yelda kelimesi “doğum” demektir. Doğum, güneşin (Mehr-Mitra) yeniden doğuşu anlamını taşıyor. Romalılar döneminde yılın en uzun gecesini Natalis Anictus (yenilmez güneşin doğum günü) olarak biliniyordu.
Fars bilgin ve hezârfen Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî ise bu geceyi “güneşin doğumu” anlamını veren “Milad-i Ekber (Büyük Doğum)” olarak adlandırmıştır.
Yelda gecesi şenliği ve bu gecede düzenlenen benzer kutlamalar eski bir geleneğe sahiptir. Çok eski dönemlere ait insanların hayatlarının temelini tarımcılık oluşturduğu için yıl boyunca doğada meydana gelen sezon değişiminin farkına varıldı. Zamanın akışıyla birlikte biriken tecrübe kazanımlarıyla insanlar işlerini ve etkinliklerini güneşin dönüşü, mevsimlerin değişimi, gündüz ve gecenin kısalıp uzalması, yıldızların yönünü ve hareketlerine koordine etme yeteneğine ulaştılar.
İran’da Yelda Gecesi
Yelda gecesi öncesi bu geleneksel töreni en iyi şekilde geçirmeyi planlayan İranlılar, ülkenin dört bir yanında yılın en uzun gecesine hazırlanıp alışveriş yapıyorlar.
İran’da Yelda gecesinde arkadaşlar ve aileler bir araya gelip, gece yarısından sonra muhabbet ederek özellikle Hafez şiirlerini okurlar. Bu gecenin sofrasının olmazsa olmazı nar, karpuz ve çeşitli çerezlerdi. Eski metinlere göre, bu meyvelerin içindeki kırmızı rengin, Mitra'nın (güneş) ihtişamını çağrıştırarak, hayatın şafak ve ışıltısının kırmızı tonlarını sembolize ettiğini söylüyor. İranlıların eski inanışına göre bu kırmızı renkli meyveler insanın sağlığını garantiliyor.
İran'daki kutlamaların her biçiminde yemekler ise merkezi bir rol oynamaktadır. Ülkenin çeşitli bölgelerinde aile fertleri ve akarbalar bir araya gelerek güzel bir akşam yemeğinin tadını çıkarır.
Gecenin ana yemeği genellikle Fesenjan (incecik dövülmüş ceviz ve nar salçası karışımının yanı sıra İran pilavı) olur, ancak İran'daki her bir şehrin ve yörenin Yalda gecesinde akşam yemeğinde sunulacak olan yemek türü ile ilgili kendi gelenekleri vardır.
İran'ın kuzey kesiminde Hazar Denizi’ne yakın olan Gilan eyaletinde , Yalda gecesinde beyaz balığın yanı sıra sebzeli pilav ve doğranmış otlarla servis edilir.
Ancak yurdun kadim kenti Şiraz'da özel yemek havuçlu pilav. Tabağa İran safranı ve limonlu tavuk ile sunulur.
İranlı Azerilerde Yelda Gecesi
Bu geceyi ailece kutlamak Azeri kültüründe de bulunan ve çok eskilere dayanan bir gelenektir. Yılın en uzun Yalda gecesi Azeriler tarafından “Çille gecesi” olarak kutlanır.
Batı Azerbaycan'daki Yelda gecesi, sonbaharın bitişi ve kış sezonunun başlangıcıdır ve ilk 40 gün “Büyük Çille”, 20 gün sonrası ise “Küçük Çille” ve yılın kalan son 30 günü de “Bayram ayı” denilir.
Azeri dilinde denilen "Çille Karpuzu", Yelda gecesinin bir sembolüdür ve Batı Azerbaycan halkı, herkesin bu gece karpuz yerse yaz sıcağından korunacağına inanır.