Gıyaseddin Eb'ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam veya Ömer Hayyam İranlı şair, filozof, matematikçi ve asronomdur. 430-439 (1039-1048) yılları arasında Horasan eyaletinin merkezi Nîşâbur’da doğdu. Öğrenimini ve hayatının büyük bir kısmını orada ve Semerkant’ta geçirdi. Semerkant’ta iken Ebû Tâhir isminde yüksek makam sahibi bir memurun himayesine girdi. Nîşâbur’da 517-526 (1123-1132) yılları arasında seksen beş yaşlarında öldüğü tahmin edilmektedir.
Sözlükte hayyâm kelimesi “çadır yapımcısı” anlamına gelmekle birlikte onun İran’da yerleşmiş Arap asıllı Hayyâmî kabilesine mensup olabileceği de düşünülmektedir.
Hayyam, aynı zamanda dünya bilim tarihi için de önemli bir yerdedir. Dünyanın ilk rasathanesini kurmuştur. Günümüzde kullanılan Miladi ve Hicri Takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi'ni hazırlamıştır.
Okullarda Pascal üçgeni Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla olarak öğretilen matematik kavramı aslında Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim insanlarındandır.
Pek çok rubai ünü sebebiyle Hayyam'ın rubailerine karıştırılmıştır, bilinen kadarıyla rubailerinin sayısı 158'dir. Fakat kendisine mâl edilenler binin üzerindedir.
Hayyâm’ın felsefî yönü ağır basan pek çok rubâîsinde insanın yokluktan gelip yokluğa gittiği ve bu sebeple içinde bulunulan anın iyi değerlendirilmesi gerektiği düşüncesi hâkimdir. Hayyâm varlığı bir muamma olarak görmekte ve bu muammayı çözmeye çalışmanın boşuna olduğunu söylemektedir.
Ömer Hayyâm’ın XIX. yüzyılın ikinci yarısında üne kavuşmasında rubâîlerinin Batı dillerine yapılan tercümelerinin rolü büyüktür. Daha önce bazı çeviriler yapılmışsa da özellikle Edward Fitzgerald’ın rubâîlerden yaptığı serbest çeviri Hayyâm’ın şiirleriyle düşüncelerinin Batı’da şöhret kazanmasında etkili olmuştur.
Rubaîlerinde; dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir. Akıl yürütürken ne içinde yaşadığı toplumun ne de daha öncesi zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamış, kendinden önce yaşayanların insan aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dünyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle de çağını aşarak 'evrenselliğe' ulaşmıştır
Rubailerinin Türkçeye çevirisi birçok farklı çevirmen tarafından yapılmışsa da rubaileri Türk halkına sevdiren çeviri Sabaattin Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
Hayyam'ın eserlerinden ismi bilinen 18'i şunlar:
Melikşah'a ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin "Ziyc-i Melikşahi",
Geometriye dair "Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind",
Cebir ve denklemlere dair "Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele",
Aritmetikle ilgili "Müşkilat'ül Hisab",
Genel prensiplerle ilgili "İlm-i Külliyat",
Takvim ve yılbaşı tespitine dair "Nevruzname",
Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanya'da Gothe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fil İhtiyal li Marifet",
Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat",
Felsefede ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan "Risaletün fi Vücud",
Fizik konusunda "Muhtasarun fi't Tabiiyat",
Felsefeyle ilgili "Risaletün fi'l Kevn vet Teklif",
Meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair "Levazim'ül Emkine",
Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair "Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab",
Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair "Mizan'ül Hikem",
Allah'ın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair "Abdurrahman'el Neseviye Cevab",
"Nizamülmülk",
Arapça rubailerinden oluşan "Eş'arı bil Arabiyye"
ve İlim prensipleri "Fil Mutayat"