İran ve Azerbaycan Cumhuriyeti, ortak sınırlar, transit altyapılar ve kültürel-dilsel ortaklıklar sayesinde, ticaret hacmi ve ortak yatırımları artırabilecek kayda değer ekonomik potansiyele sahiptir. Her iki ülkenin Kuzey-Güney koridoru gibi önemli uluslararası ulaşım güzergâhları üzerinde bulunması, bölgesel ve küresel ticaretin gelişimi için benzersiz fırsatlar yaratmaktadır. Ayrıca, pazarların yakınlığı, mal ve hizmet talebinin örtüşmesi ve enerji, ulaşım, tarım ve teknoloji gibi alanlarda işbirliği imkanları, Tahran ile Bakü arasında sürdürülebilir ekonomik ilişkilerin güçlenmesine zemin hazırlayabilir.
Bu doğrultuda, son yıllarda İran ile Azerbaycan arasındaki ekonomik ilişkiler, jeopolitik zorluklara ve altyapı engellerine rağmen gelişme göstermiş ve ikili işbirliğinin ilerlemesi için yeni ufuklar açılmıştır.
Dün, İran Cumhurbaşkanı Mesut Pezeşkiyan, resmi bir ziyaret için Azerbaycan’ın başkenti Bakü’yü ziyaret etti ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından Zagulba Sarayı'nda resmi törenle karşılandı.
Bu ziyaretle eş zamanlı olarak, İran Ticaret, Sanayi, Maden ve Tarım Odası da, iki ülkenin tüccarlarının ortak işbirliklerini genişletmeleri ve ekonomik diplomasiyi geliştirmeleri amacıyla 100 kişilik bir ticaret heyetini Bakü’ye gönderdi.
2024'te ticaret hacminde yüzde 20 artış
Son resmi istatistiklere göre, 2023 yılında İran ile Azerbaycan arasındaki ticaret hacmi yaklaşık 480 milyon dolar iken, 2024 yılında bu rakam yüzde 20 artarak 580 milyon dolara yükseldi. Bu ticaret dengesi, yüzde 90’dan fazlası İran lehine olmak üzere “pozitif” bir tablo çizmektedir.
İran’ın Azerbaycan’a ihracatı 570 milyon dolar olup, inşaat malzemeleri, petrokimya ürünleri, gıda maddeleri ve sanayi makinelerini kapsamaktadır.
Buna karşılık İran, Azerbaycan’dan yaklaşık 12.9 milyon dolarlık mal ithal etmiştir.
Yılın ilk üç ayında ise iki ülke arasındaki ticaret hacmi 157 milyon dolar olmuş ve bu da geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 18’lik bir artışı göstermektedir.
Ayrıca, Azerbaycan’da 1.739 İran şirketi faaliyet göstermekte; İranlıların Azerbaycan'daki toplam yatırım hacmi 5,2 milyon doları bulmaktadır.
Ortak projeler ve stratejik güzergâhlar
İkili işbirliğinin en önemli alanlarından bazıları, enerji projelerine yatırımlar, Kuzey-Güney uluslararası koridorunun geliştirilmesi ve serbest ticaret bölgelerinin aktif hale getirilmesidir. İran’ın kuzeybatısında yer alan Aras Serbest Bölgesi, Azerbaycan ile ticari ilişkilerde özel bir köprü rolü oynamaktadır.
Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan’ın Azerbaycan ziyaretinde kendisine eşlik eden İran-Azerbaycan Ortak Ticaret Odası Başkanı Hüseyin Pirmüezzin, çeşitli sektörlerde ortak yatırımların büyük önem taşıdığını belirterek, bu ziyaretin iki ülkenin ortak şirketler kurması ve sanayi bölgeleri oluşturması açısından bir başlangıç olabileceğini söyledi.
Pirmüezzin ayrıca, iki ülkenin coğrafi, kültürel ve ekonomik benzerliklerinin bölgesel ticaret işbirliği için başarılı bir model oluşturabileceğini ifade etti.
Pirmüezzin, bu ziyaretin tarım, enerji ve tüketim malları gibi alanlarda gümrük engellerinin azaltılmasına ve ticaretin gelişmesine katkı sağlayabileceğini vurguladı.
Enerji, tarım ve teknoloji gibi alanlarda karşılıklı yatırımların, uzun vadeli ve sürdürülebilir ekonomik işbirliklerinin temelini atabileceğini belirten İran Ticaret Odası Başkan Yardımcısı, “İşbirliğinin temel alanlarından biri, gaz takası takası (swap), elektrik alışverişi ve enerji iletim altyapısının genişletilmesi alanında ortak projelerin geliştirilmesi olabilir ve bu, iki ülke arasında uzun vadeli stratejik ortaklığın dayanak noktası olabilir” dedi.
Pirmüezzin ayrıca, Cumhurbaşkanı’nın Azerbaycan ziyaretinin yalnızca ikili ilişkileri güçlendirmekle kalmayıp, aynı zamanda İran’ın Güney Kafkasya ve Orta Asya’daki ekonomik diplomasisini güçlendirmede bir dönüm noktası olabileceğini vurguladı.
İran-Bakü işbirligini geliştirmek için 4 alan
Yukarıda belirtildiği gibi, iki ülke, 765 kilometrelik ortak sınırı, tarihi, kültürel ve dini bağları ve Kuzey-Güney uluslararası koridoru gibi bölgesel girişimlerdeki üyelikleri ile ekonomik değişimlerini geliştirmek için geniş bir kapasiteye sahiptir. Geçmiş yıllarda iki ülke arasındaki ticaret hacmi yaklaşık 900 milyon dolar olsa da, mevcut potansiyel göz önünde bulundurulduğunda, bu rakam önemli ölçüde artabilir ve gelecekteki yıllarda milyar dolarlık ticaret hedeflenmektedir.
İran Ticaret Odası Başkanı Semed Hasanzade’ye göre, iki ülke için işbirliğini geliştirmek için uygun dört alan vardır, bunlar şu şekildedir:
1. Taşıma ve Ulaşım: Kuzey-Güney koridorunun kayıp halkası olarak bilinen Reşt-Astara demiryolu projesinin tamamlanması, iki ülkenin taşıma işbirliği için birinci önceliktir. Bu proje, yalnızca Asya ve Avrupa arasındaki mal taşıma süresini kısaltmakla kalmaz, aynı zamanda İran ve Azerbaycan’ın küresel tedarik zincirindeki rollerini daha da güçlendirecektir. Ayrıca, Astara ve Hazar Limanı’nın gelişmesi ve bunların lojistik bağlantılarının güçlendirilmesi, önemli işbirliği fırsatları sunmaktadır.
2. Enerji: İran, Azerbaycan ve Türkmenistan arasında imzalanan gaz takas anlaşmaları ile üçlü işbirliği için zemin oluşturulmuş ve gaz ve elektrik ticareti alanındaki işbirliği geliştirilmiştir. Bu işbirliklerinin, enerji iletimi altyapılarında ortak yatırımlar ve sınır bölgelerindeki santral projeleri aracılığıyla genişlemesi, benzersiz fırsatlar sunmaktadır.
3. Tarım ve Gıda Endüstrisi: Azerbaycan’ın tarımsal ürün tedarikine olan ihtiyacını göz önünde bulundurarak, İran’ın akıllı tarım teknolojileri ve bilgisi ile iki ülke, seracılık, modern sulama ve işlenmiş ürün ihracatı alanlarında ortak projeler geliştirebilir.
4. Yeniden İnşa ve Serbest Bölgelerin Geliştirilmesi: Azerbaycan topraklarının özgürleştirilmesinin ardından büyük inşaat projeleri başlatılmıştır. İran şirketleri, yol yapımı, baraj inşası, elektrik sağlama, hastane ve okul yapımı gibi alanlarda bu projelere geniş çapta katılabilir.
Zorlukların çözülmesine odaklanmak
İlerlemelere rağmen, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin bazı engellerle karşı karşıya olduğunu bildirmektedir. Bunlar arasında lojistik sorunlar, özellikle Astara’daki sınır taşıma kısıtlamaları, bankacılık ve finansal kısıtlamalar (İran’a yönelik uluslararası yaptırımlar nedeniyle) ve gümrük düzenlemeleri, tarifeler ve teknik standartlardaki uyumsuzluklar yer almaktadır.
Ekonomik uzmanlar, bu engellerin ortadan kaldırılmasının ve işbirliğinin güçlendirilmesinin mümkün olduğunu, ancak bunun ilgili otoritelerin öncelikli gündemlerinde yer alması gerektiğini savunmaktadırlar.
Diplomatik ekonomi çerçevesinin güçlendirilmesi, daha aktif ortak komisyonlar oluşturulması, ulaştırma altyapılarının geliştirilmesi (özellikle Reşt-Astara demiryolu projesinin tamamlanması ve limanların optimize edilmesi), finansal mekanizmaların bağımsız olarak kurulması (ortak banka kurmak gibi) ve gümrük tarifelerinin ve standartlarının uyumlaştırılması, ticaretin daha sorunsuz hale gelmesi için engelleri en aza indirmeye yardımcı olacak çözümler arasındadır.
Pirmüezzin, ‘’Yerel yetkililerinin çabaları ve ticaret odaların işbirliği sayesinde bugün iki ülke gümrükleri 24 saat hizmet veriyor, tercihli tarifelerin belirlenmesine ilişkin görüşmeler devam etmektedir.
Görüşmelerde tahkim konusunun da ele alındığını belirten Pirmüezzin, ‘’Ticaret ve yatırım sürecinde ortaya çıkan hukuki sorunların çözümü amacıyla Azerbaycan ile İran arasında ortak oda kurulmasına ilişkin anlaşma imzalandı. Bunların hepsi çok ümit verici adımlardır."
İran ve Azerbaycan arasındaki ortak demiryolu projelerine dair, "Bu demiryolu yapımı ile ilgli anlaşmalar Avrasya pazarına erişim açısından büyük önem taşıyor. Bir diğer konu ise Azerbaycan ile ortak sanayi ticaret bölgelerinin kurulması konusunda görüşmeler yapılmasının önemine değinen Pirmüezzin, bunun hayata geçirilmesi halinde ortak yatırımların kolaylaştırılmasına katkı sağlayacağına inandıklarını söyledi.
Hasanzade ise, iki ülke pazarlarında yapılan ortak yatırımlara dikkat çekerek, "Şu ana kadar alınan tedbirlere ek olarak, deniz ve kara sınırlarında da ortak yatırımlar yapmalıyız." dedi.
Hassanzade sözlerine şöyle devam etti:
‘’İki ülkede ticari vize verilmesinin kolaylaştırılması ve ticaret ofislerinin sayısının artırılması, bankacılık engellerinin kaldırılması ve ulusal para birimleri kullanılarak karşılıklı ödeme sistemlerinin geliştirilmesi, ulaştırma engellerinin kaldırılması ve iki ülke arasında mal transferinin kolaylaştırılması, gümrük tarifelerini düşürmek için serbest ticaret anlaşması veya tercihli ticaret anlaşması yapılması, dikkate alınması gereken konular arasında yer alıyor.’’
Azerbaycan ile ekonomik ilişkilerin güçlendirilmesinde Avrasya ile serbest ticaretin rolü
Bu arada 25 Mayıs 2025’te İran ile Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) arasında "Serbest Ticaret Anlaşması"nın yürürlüğe girmesiyle birlikte İran ile Avrasya ülkeleri arasındaki ticarete konu malların yüzde 87'sinin ithalat ve ihracatında sıfır tarife uygulanacak.
Azerbaycan Cumhuriyeti, Avrasya Ekonomik Birliği'nin üyesi olmasa da, 2020 yılından bu yana Avrasya Ekonomik Birliği'nin iki üyesi Rusya Federasyonu ve Belarus ile Kuzey-Güney Ulşaım Koridoru'nda İran'ın transit ve ticaretinin ana güzergahı olmuştur.
Tahran-Bakü işbirliğinin geleceği
İran ve Azerbaycan Cumhuriyeti arasındaki ekonomik ilişkilerin, sahip olduğu büyük ekonomik potansiyel ve bölgesel ihtiyaçlar göz önüne alındığında, zorlukların akıllıca yönetilmesi halinde önümüzdeki yıllarda yeni bir refah aşamasına girmesi beklenmektedir.
Siyasi istikrar, stratejik ortaklıklar ve altyapı modernizasyonu bu yolu kolaylaştırabilir.
yorumunuz